Eksterninacja Polaków

Planowa eksterminacja ludności polskiej (czy szerzej – słowiańskiej) miała dwa cele. Pierwszym było ubezwłasnowolnienie Polaków poprzez wymordowanie elit, zdolnych do utrzymania świadomości narodowej i organizacji oporu. Pojęcie „elita” rozumiano bardzo szeroko, obejmowało nie tylko osoby wykształcone, lecz także wszystkich, którzy wcześniej wykazali się zdolnością do działania.

Celem drugim, rozłożonym na dłuższy czas, było zmniejszenie liczebności narodu polskiego do 3 – 4,8 mln i uczynienie z nich niewolników dla niemieckich osadników. Łącznie planowano „wyeliminowanie” 51 mln Słowian.

Obszar od pogranicza fińsko – rosyjskiego na wschód od St. Petersburga po Morze Czarne miał bowiem być owym wymarzonym „Lebensraum” dla osadników niemieckich.

Pierwszy cel zaczęto realizować natychmiast po zakończeniu działań wojennych w Polsce. Pomocą był tzw „Sonderfahndungsbuch Polen”, lista opracowana przez gestapo i SS zawierająca 61 tys. nazwisk. Ten cel był realizowany w dwóch etapach. Pierwszy etap to tzw. Unternehmen „Tannenberg” (wrzesień – październik 1939 r., a więc jeszcze w czasie trwania działań wojennych) – wymordowanie około 20 tys. Polaków z Sonderfahndungsbuch Polen i szereg akcji: „Intelligenz-aktion”/”Sonderaktion (Pomorze, Posen, Masovien, Schlesien, Litzmannstadt – czyli Łódź, Krakau, Częstochowa, Lublin) oraz ogólnopolska Sonderaktion Bürgerbräukeller. Akcje przeprowa-dzono jesienią 1939 r. Zamordowano około 40 tys. osób.

Drugi etap – to tzw. AB Aktion (Ausserordentliche Befriedungsaktion) przeprowadzona wiosną i latem 1940 r. Śmierć poniosło około 3,5 tys. inteligencji i lokalnych liderów społecznych. Zamordowano także około 3 tys. kryminalistów.

W Krakowie głównym miejscem wykonywania egzekucji w tym okresie był Fort 49-Krzesławice. Od jesieni 1939 do jesieni 1941 roku rozstrzelano tam 440 Polaków. W Warszawie – Palmiry na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej.

Dla realizacji drugiego celu – stworzenia Lebensraum dla około 10 mln osadników niemieckich z Rumunii, Besarabii czy Słowenii. –poligonem doświadczalnym miała być Zamojszczyzna.

Decyzję podjął reichsführer SS Heinrich Himmler i ogłosił ją wczesnym latem 1941 r. Wokół Zamościa miał powstać Niemiecki Okręg Osiedleńczy. Ludność miejscowa miała zostać wysiedlona, przy czym zakładano jej selekcję. Według wstępnych wyliczeń śmierć czekała około 70 tys. Polaków.

Eksperyment zakończył się niepowodzeniem. W obronie wypędzonych wystąpiły Bataliony Chłopskie, wsparte przez partyzantów radzieckich, a następnie przez Gwardię Ludową.”

Początkowo AK nie zdecydowała się na walkę zbrojną. Jednak już w styczniu 1943 r. włączyła się czynnie do walki. Żadnej akcji nie podjęły oddziały Narodowych Sił Zbrojnych.

Akcja osadnicza zakończyła się niepowodzeniem. Zamiast 60 tys. osadników niemieckich, udało się sprowadzić tylko 12 tys.

W sumie z Zamojskiego wysiedlono około 110 tys. Polaków. Liczba zamordowanych chłopów i zabitych partyzantów nie jest znana.

Największe straty poniosła Warszawa. W trakcie powstania i po jego zakończeniu śmierć poniosło około 200 tys. cywilów i około 18 tys. powstańców.

Trudne do podliczenia są ofiary tysięcy akcji represyjnych. W samym tylko Krakowie znajduje się ponad 30 pomników upamiętniających zamordowanych w tych miejscach Polaków. W czasie wojny Niemcy wymordowali na terenie Polski łącznie 2,7 mln Żydów z Polski. Na ziemiach polskich zginęło łącznie 4 mln Żydów z całej Europy (na ogólną liczbę 5,1 mln Żydów pomordowanych w obozach zagłady).

Liczba zabitych i zamordowanych Polaków nie jest dokładnie znana, szacowana na około 3 mln. Należy też pamiętać o 800 tys. jeńcach radzieckich zmarłych i zamordowanych na ziemiach polskich (łącznie spośród 5,7 mln jeńców radzieckich 3,3 mln zmarło z głodu i chorób lub zostało zamordowanych).

Konzentrationslager Plaszow

W lipcu 1942 r. na terenie cmentarzy żydowskich przy ul. Jerozolimskiej 25 i Abrahama 3 zaczęto budować baraki, początkowo przeznaczone dla około czterech tysięcy więźniów żydowskich. Miał to być żydowski obóz pracy, tzw. Judenarbeitslager I (w skrócie Julag I). Kolejny powstał w Prokocimiu (Julag II), trzeci – w Bieżanowie. Początkowo zajmował obszar około 5 ha.

Teren był stopniowo rozszerzany. Ostatecznie objął obszar około 80 ha. Rozciągał się od ul. Wielickiej po ul. Swoszowicką i od ulicy Pańskiej na południu po kamieniołomy miejskie na północy.

W obozie przebywało przeciętnie około 10 tys. więźniów, maksymalnie w czerwcu 1944 r. – 25 tys. Od lipca 1944 r. część baraków przeznaczono na „obóz wychowawczy” dla Polaków (Arbeitserziehungslager). Zwykle byli więzieni przez około sześć miesięcy. Na terenie obozu wykonywano też wyroki śmierci na Polakach przywiezionych z ulic Montelupich i Pomorskiej.

Czarnym dniem w życiu obozu był 14 maja 1944 r. Wtedy oddzielono od matek i wywieziono do gazu dzieci, a z głośników obozowych słychać było niemiecką piosenkę Mutti kauf mir ein Pferdchen (Mamusiu, kup mi konika).

Od wiosny 1944 r. Płaszów stał się obozem tranzytowym dla wiezionych na zagładę Żydów z wielu krajów europejskich, głównie z Węgier. Tu też chowano zmarłych w transporcie. Aby zrobić miejsce dla przywożonych osób, 14 maja 1944 r. przeprowadzono „rozrzedzanie” obozu – około 1,5 tys. więźniów wywieziono do gazu.

Szacuje się, że w obozie zabito lub zamęczono na śmierć 5 – 8 tys. osób, w tym około 2 tys. Polaków. Wraz ze zbliżaniem się wojsk radzieckich, dla zatarcia śladów zbrodni, nakazano wykopywanie i palenie zwłok, a popioły zakopywano w dołach lub rozsypywano po terenie.

Spośród pozostałych do dziś budynków trzeba zwrócić uwagę na dwa. Pierwszy – to tzw. „Szary domek” – obozowy karcer. Drugi – to willa komendanta obozu Amona Götha przy ul. Heltmana 22. Zachował się taras, z którego pijany komendant „ćwiczył się w strzelaniu” do Żydów.

W lipcu 1943 r. Niemcy utworzyli obóz pracy wychowawczej dla Polaków. Przetrzymywano w nim mieszkańców Krakowa oraz ofiary pacyfikacji miejscowości podkrakowskich.

W późniejszym okresie teren obozu został powiększony do 80 hektarów, a liczba więźniów z początkowych dwóch tysięcy osiągnęła 10, a nawet 25 tysięcy, mieszkających i pracujących w 180 różnego rodzaju budynkach i barakach. Na terenie obozu szyto mundury (zakłady Madritsch), działały warsztaty samochodowe, elektryczne, stolarskie, ślusarskie i liczne inne. Więźniowie obozu zatrudnieni też byli m.in. w pobliskich kamieniołomach należących dawniej do spółki „Liban & Ehrenpreis”. Filie obozu funkcjonowały przy większych zakładach przemysłowych; była wśród nich, znana z filmu „Lista Schindlera”, Fabryka Naczyń Emaliowanych, własność Oskara Schindlera.

Przez obóz Płaszów przeszło prawdopodobnie około 150 tysięcy więźniów, głównie z Małopolski, a także z Węgier i Słowacji (inne źródła określają tę liczbę na około 50 tysięcy). Część z nich była wywożona do obozu Auschwitz-Birkenau oraz na roboty do Niemiec.

W styczniu 1944 r. obóz pracy przymusowej został przekształcony w obóz koncentracyjny (niem. Konzentrationslager Plaszow bei Krakau). W czasie likwidacji przez Niemców gett w różnych miastach Polski do obozu wysyłano transporty Żydów. Dokonywano tam również masowych egzekucji więźniów, m.in. z podległego gestapo, krakowskiego więzienia Montelupich. Kiedy jesienią 1944 r. Niemcy przystąpili do likwidacji obozu Płaszów, więźniów wysyłano do innych obozów, w których czynne były komory i krematoria – głównie do Auschwitz-Birkenau i Stutthofu. W tym samym czasie do obozu trafiały transporty z Warszawy, gdzie 1 sierpnia wybuchło powstanie warszawskie. Ostatnia grupa więźniów wyjechała z obozu Płaszów do Auschwitz Birkenau 16 stycznia 1945 r.

Wśród nielicznych ocalonych więźniów znajduje się 1 100 krakowskich Żydów z „listy Schindlera”, a także obecny przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie Tadeusz Jakubowicz.

Po wojnie Amona Götha aresztowali Amerykanie. Przekazali go Polsce, gdzie został oskarżony o ludobójstwo, osądzony, skazany na śmierć i powieszony w Krakowie 13 września 1946 r.

Eksterminacja Żydów

Szacuje się, że w 1939 r. w Polsce mieszkało około 3 474 tys. Żydów. Od tej liczby trzeba odjąć około 250 tys. uchodźców, którzy zdążyli uciec przed Niemcami do rozmaitych krajów europejskich. Prawdopodobnie najwięcej z nich ocalało na terytorium ZSRR, ratując się ucieczką (lub zostało wywiezionych) w głąb Rosji, dokąd nie dotarły wojska niemieckie. W czasie okupacji część Żydów próbowała przedostać się do Słowacji i dalej na południe. Z uwagi na to, że uciekały całe rodziny z kobietami i dziećmi, najczęściej szlak biegł od Czarnego Dunajca w kierunku Jabłonki i Chyżnego, a więc przez teren stosunkowo płaski. Trudno ocenić liczbę osób, które w ten sposób się uratowały, tym bardziej, że część przewodników polskich wolała nie ryzykować – uciekających rabowano i zabijano. Jeden z mieszkańców Piekielnika k. Jabłonki, wskazując na las ciągnący się tu aż z Czarnego Dunajca, powiedział: Ten las to jeden wielki cmentarz. Informacja ta nigdy jednak nie została zweryfikowana badaniami terenowymi.

Pod władzą Niemców (wliczając tereny Polski Wschodniej, odbite od ZSRR po 22 czerwca 1941 r.) znajdowało się około 3 200 tys. Żydów. Z tej liczby ocalało 30 – 50 tys., wliczając w to osoby wracające z ZSRR i żołnierzy, głównie z armii Berlinga (służących w armii Andersa w większości pozostałych na terytorium Palestyny za cichą zgodą Andersa, wbrew woli Anglików). W tej liczbie około 5 tys. to dzieci.

Straty ludności żydowskiej pozostałej na terenach należących w 1939 r. do Polski można ocenić na 98%.

Akcję zagłady Żydów (a także – o czym mniej się pisze – Romów) można podzielić na kilka etapów:

- okres od września 1939 do czerwca 1941 r. Zabito wówczas około 500 tys. polskich Żydów. Padli oni ofiarą represji i pogromów, egzekucji, przymusowych przesiedleń, głodu i tzw. „pracy przymusowej”, wykonywanej w nieludzkich warunkach. Masowo zabijano osoby, które w jakikolwiek sposób naraziły się niemieckim strażnikom.

Od jesieni 1941 r. działał już obóz zagłady w Kulmhof am Nehr (w Chełmnie nad Nerem w Kraju Warty - a więc poza granicami Generalnej Guberni). Tu zostali pomordowani głównie Żydzi z Łodzi, lecz także ok. 5 tys. Romów i Sinti).

W tym okresie powstawały getta żydowskie. Pierwsze – już w październiku 1939 r. – w Piotrkowie Trybunalskim. W latach 1940 – 1941 Niemcy utworzyli getta m.in. w Częstochowie, Krakowie, Lublinie, Radomiu, Tarnowie, Warszawie (największe – ok. 450 tys. osób, 1941 r.). Na terenach wcielonych do Rzeszy największe getto założono w 1940 r. w Łodzi (ok. 200 tys. osób). Najpóźniej zakładano getta na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, niektóre z nich powstały w 1942 r.

O tym, że były one także metodą zagłady, świadczą dane z Łodzi. Przed wojną przeciętna umieralność Żydów łódzkich wynosiła rocznie 9,6‰, w 1940 r. – 39,2‰, w 1941 r. – 75,7‰, a w 1942 r. – 159,8‰. Do 1942 r. Żydzi, którzy mieszkali lub przenieśli się w góry, w zasadzie nie odczuwali skutków wojny. Niemcy bowiem niechętnie zapuszczali się w lesiste tereny górskie, poprzestawali na zarządzaniu kontrybucji. W 1942 r. także i tu zaczęły powstawać getta w mniejszych miastach.

- drugi okres wyznacza koniec 1941 r., gdy podjęto decyzję o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” (Endlősung der Judenfrage), zatwierdzoną w trakcie konferencji w Wannsee 20 stycznia 1942 r. W GG realizowano tzw. program Reinhardt, w ramach którego na terenach polskich stworzono 6 obozów zagłady: Bełżec, Sobibor, Treblinka, Auschwitz II (Birkenau), Majdanek i powstały wcześniej Kulmhof. Zwożono tu na śmierć Żydów z całej Europy okupowanej przez III Rzeszę.

Okres ten zbiegł się z zajęciem dawnych terenów Polski, opanowanych w 1939 r. przez ZSRR. Zostały one przyłączone do Generalnej Guberni jako dystrykt Galicja. W rezultacie pod władzą niemiecką znalazło się około 2 700 tys. Żydów. 1 stycznia 1943 r. było ich już tylko około 400 tys. W roku 1943 życie straciło kolejne 250 – 300 tys. osób. Liczba ta obejmuje Żydów: z pozostałych, już nielicznych gmin żydowskich (w Warsza-wie, Lwowie i Białymstoku), Żydów z obozów koncentracyjnych, żydowskich zbiegów z lasów, żydowskich grup partyzanckich oraz Żydów żyjących w ukryciu po „stronie aryjskiej“.

- w 1944 r. zginęło z rąk niemieckich jeszcze około 100 tys. Żydów, w tym Żydzi z ostatniego wielkiego getta w Łodzi, wielu Żydów po tzw. „stronie aryjskiej“, szczególnie w okresie powstania warszawskiego i po powstaniu oraz Żydzi z czynnych jeszcze obozów koncentracyjnych.

Wojnę przetrwało 30 – 50 tys. Żydów polskich.
W skali europejskiej zamordowano około 6 mln Żydów.

Zagłada Żydów w Krakowie

W Krakowie stale mieszkało około 60 tys. Żydów (25% ogółu ludności miasta). Wojnę przeżyło około 3 tys. Mimo, iż sporo spośród nich wróciło po wojnie do Krakowa, życia społeczności żydowskiej nie udało się przywrócić.

11 sierpnia 1945 r. miał miejsce pogrom krakowski. Ktoś rozpuścił plotkę o rytualnych mordach katolickich dzieci przez Żydów. W wyniku zajść zginęła jedna osoba (wg innych danych – pięć). Pod wpływem tych wydarzeń, jak i innych wystąpień antyżydowskich, Żydzi zaczęli masowo emigrować z Krakowa i z Polski. Choć udało się odzyskać bożnice: Remuh (ul. Szeroka) i Tempel (ul. Podbrzezie), życie żydowskie powróciło do Krakowa dopiero po roku 1989.

Represje wobec Żydów zaczęły się natychmiast po wkroczeniu Niemców do Krakowa (6 września godz. 6 rano). Początkowo były to represje bardziej symboliczne. Niemcy zatrzymywali na ulicach starych Żydów i nożyczkami lub brzytwą obcinali im brody i pejsy. Zawsze koło nich robiło się zbiegowisko i wszyscy się cieszyli i śmiali, a Niemcy byli zachwyceni – pisze Marian Jabłoński (cyt. za K. Zimmerer). Zdarzały się spontaniczne pobicia i rabunki. Połączenie przemocy symbolicznej z faktyczną było cechą polityki okupantów wobec Żydów np. 13 września przypadał Nowy Rok (Rosz ha-Szana), który Żydzi powinni spędzić w synagogach. Tego dnia Frank nakazał zamknięcie wszystkich synagog w Krakowie. Oto proces zagłady opisany najbardziej skrótowo:

1939
- 15 listopada – utworzenie Urzędu Powierniczego (Treuhandstelle) i przejęcie pod zarząd niemiecki przedsiębiorstw żydowskich.
- 20 listopada – blokada kont i depozytów żydowskich.
- 23 listopada – nakaz noszenia przez Żydów na prawym ramieniu białej opaski z niebieską Gwiazdą Dawida (od 1 grudnia).
- 24 listopada – nakaz oznaczania żydowskich przedsiębiorstw (także sklepów) Gwiazdą Dawida.

1940
- 18 maja – decyzja o wysiedleniu Żydów z Krakowa, przede wszystkim przybyszów z innych miast. Od 15 sierpnia w Krakowie mogło pozostać tylko 15 tys. zatrudnionych w szczególnie ważnych firmach. Termin ten wielokrotnie przedłużano. Dzięki łapówce, wręczonej przez Radę Żydowską (Judenrat) władze niemieckie wydały około 30 tys. pozwoleń na pobyt.

1941
- 7 marca – utworzenie „żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej” w Podgórzu. Żydom wolno było zabrać majątek ruchomy pod warunkiem, że nie był używany przez Niemców. Wychodzący z Krakowa Żydzi obrzucani byli kamieniami przez niektórych mieszkańców miasta (Steven Spielberg wyciął tą sekwencję z „Listy Schindlera” znając uczulenie Polaków na sprawy stosunku do Żydów). Na teren zamieszkały dotąd przez 3 tys. osób przesiedlono 12 tys. Ludność polską wysiedlono. Jedną z nielicznych polskich firm, której pozwolono pozostać na terenie getta, była apteka „Pod Orłem” przy pl. Zgody 18. Właściciel, Tadeusz Pankiewicz, załatwił zgodę za łapówkę. Pracownice apteki opuszczały getto po zakończeniu pracy, co dawało możliwość przemycania listów i informacji. Pankiewicz zostawał, pełniąc dyżur całonocny.
- 21 marca – zamknięcie getta. Jego opuszczenie wymagało przepustki. Pracujący poza gettem wychodzili grupowo pod nadzorem policyjnym.
- 11 kwietnia – początek budowy muru otaczającego getto (dotąd otoczone płotem z drutu kolczastego).

1942
- 13 marca – pierwszy transport do obozu zagłady w Bełżcu (około 1,5 tys. osób).
– 10 kwietnia – wg statystyki Judenratu w getcie mieszkały 17 163 osoby.
- 1 czerwca – po opuszczeniu dzielnicy przez pracujących po stronie aryjskiej do getta wjechały oddziały Sonderdienst. Na pl. Zgody zgromadzono znalezionych w dzielnicy Żydów, głównie osoby starsze, kobiety i dzieci. Około 2 tys. ludzi przewieziono do obozu zagłady w Bełżcu.
- od 2 do 8 czerwca – ciąg dalszy akcji wysiedlania. Punkt kulminacyjny to 4 czerwca. Tadeusz Pankiewicz pisze: Niemcy strzelają jak oszalali, do kogo się da, do kogo mają ochotę. Krew widocznie podnieca ich bestialstwo i sadyzm. W wyniku akcji czerwcowej wywieziono z getta do Bełżca łącznie ok. 5 tys. Żydów. Wszyscy zginęli w komorach gazowych.
- 28 października – kolejna akcja likwidacyjna. Akcja z października 1942 r. barbarzyństwem, bestialstwem i okrucieństwem przewyż-szała wszystko, co dotychczas Żydzi przeżyli w krakowskim getcie – pisał lekarz Aleksander Bieberstein. 4,5 tys. Żydów wywieziono do Bełżca, 600 zabito na miejscu. Chorych i dzieci zawieziono do obozu w Płaszowie, gdzie czekały na nich wykopane groby. Dorosłych rozstrzeliwano, dzieci wrzucano żywcem do grobów.

1943
- 14 marca – ostateczna likwidacja getta. Żydów spędzono na pl. Zgody, gdzie urządzono kilka miejsc egzekucji, zwłaszcza starców, kobiet i chorych. Około 2 tys. zawieziono do KL Auschwitz, gdzie większość od razu skierowano do komór gazowych. Uznanych za zdolnych do pracy przeprowadzono do obozu w Płaszowie. Liczbę zabitych na miejscu szacuje się na około 2 tys.

W ten sposób kończy się historia społeczności żydowskiej w Krakowie. Odtąd to już historia KL Płaszów – morderczej pracy, codziennych mordów, wywożenia do obozów zagłady.