Jeńcy polscy w rękach niemieckich

Po zakończeniu kampanii wrześniowej w rękach wojsk niemieckich znalazło się około 19 tys. oficerów i 33 generałów. W roku 1941 do tej liczby dołączyło jeszcze 11 generałów wcześniej internowanych w Rumunii, a po Powstaniu Warszawskim – kolejnych sześciu.

Liczba szeregowych i podoficerów nie jest znana. Według szacunkowych danych polskich z 1947 r. wynosiła około 420 tys. Zgodnie z bardziej wiarygodnymi danymi niemieckimi – 694 tys., w tym 42 491 przekazanych Niemcom przez władze radzieckie w październiku i listopadzie 1939 r.

Część została zwolniona i – znów wedle danych niemieckich – ostatecznie w niewoli pozostało 544 tys. żołnierzy.

W roku 1940, gdy w Niemczech zaczynało brakować rąk do pracy, nakłoniono około 140 tys. jeńców do dobrowolnego zgłoszenia się do pracy cywilnej. Był to błąd. W ten sposób żołnierze tracili status jeńców wojennych regulowany konwencjami międzynarodowymi (które Niemcy, w przeciwień-stwie do Rosjan, podpisali) – zaś owa praca cywilna okazała się pracą przymusową.

Oficerowie byli lokowani w tzw. oflagach (Offizierslager für kriegsgefangene Offiziere). Początkowo byli zgrupowani w 22 obozach, z czasem, w miarę narastania liczby wziętych do niewoli, w wyniku kolejnych wojen zredukowano ich liczbę do czterech. Zasadą było, że oficerowie mieli przebywać w obozach aż do zakończenia wojny. Nie mogli być zatrudniani przy jakichkolwiek pracach.

Podoficerowie i szeregowcy byli umieszczeni w tzw. stalagach (Stammlager für kriegsgefangene Mannschaften und Unteroffiziere). Konwencje dopuszczały zatrudnienie jeńców za zapłatą, z wyjątkiem zatrudniania w produkcji na użytek wojenny (czego Niemcy nie przestrzegali).

Jeńcy otrzymywali osobne nieśmiertelniki, wzorowane na nieśmiertelnikach wojskowych. Były dwuczęściowe, od wojskowych różniły się tym, że zamiast nazwiska zawierały numer, w miejsce oznaczenia jednostki – numer stalagu/oflagu. Na ich terenach obowiązywała specjalna waluta, którą można było płacić w kantynach.

Oflagi i stalagi pozostawały pod zarządem Wehrmachtu.

Jeńcy polscy w rękach radzieckich

Do niewoli radzieckiej dostało się około 250 tys. żołnierzy, w tym około 18 tys. oficerów. Ponieważ formalnie – z punktu widzenia radzieckiego – nie doszło do wojny z Polską, nie mieli statusu jeńców wojennych, lecz tylko „internowanych”.

Pierwszym działaniem podjętym wobec jeńców była selekcja. Oddzielono nie tylko oficerów, lecz także potencjalne „elementy kontrrewolucyjne” – inteligencję i m.in. tzw. „elementy kułackie”.

Oddzielono także żołnierzy – chłopów, którzy zadeklarowali narodowość ukraińską lub białoruską. Ci zostali zwolnieni już 23 września 1939 r., a więc jeszcze w czasie trwania działań wojennych w Polsce.

W październiku 1939 r. przeprowadzono kolejną selekcję szeregowców. Do zwolnienia z internowania przeznaczono 44 651 osób, a do zatrzymania 32 846. Zostali oni później pierwszymi żołnierzami armii gen. Andersa.

Zwolnienie nie oznaczało jednak wolności. Osoby uwolnione były kierowane do obozów pracy, najpierw na Ukrainie, a następnie w głębi ZSRR.

Spośród oficerów i innych „elementów kontrrewolucyjnych” co najmniej 21 768 rozstrzelano w Katyniu, Miednoje koło Tweru, Bykowni koło Kijowa, Charkowie i w innych nieznanych miejscach. Podstawą była tajna uchwała Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. (tzw. „decyzja katyńska”). Rodziny zamordowanych przesiedlono do Kazachstanu.

Z pozostałych przy życiu udało się wyprowadzić z armią Andersa 78,5 tys. żołnierzy (w tym 4 tys. oficerów) i 37 tys. cywilów (w tym 18 tys. dzieci).

Z dywizją kościuszkowską wyprowadzono 16 700 żołnierzy (w tym 195 oficerów).

Jeńcy polscy w ZSRR nie podlegali armii, lecz NKWD – policji politycznej.