Podział Europy

Jeszcze w trakcie działań wojennych, w końcu września w Brześciu doszło do spotkania wojsk obu okupantów. Spotkanie przebiegło w przyjaznej atmosferze. Ponieważ według traktatu Ribbentrop – Mołotow Brześć przypadał ZSRR, oficjalnie przekazano go wojskom radzieckim. Wcześniej odbyła się wspólna defilada (22 września) przed dowódcami oddziałów obu stron: Heinzem Guderianem i Siemionem Kriwoszeinem.

W końcu września do Moskwy udał się Joachim von Ribbentrop. Podpisał ze Stalinem dokument zwany „Traktatem o granicach i przyjaźni między III Rzeszą a ZSRR”. Wprowadzał on znaczne korekty do pierwotnego podziału terytorium Polski – granica wyznaczona 23 sierpnia na Wiśle została przesunięta na wschód – na linię Bugu.

Traktat nie dotyczył tylko spraw polskich. Dokonano w nim także podziału wpływów w Europie. ZSRR miał wolną rękę odnośnie do terytoriów Litwy (z wyjątkiem okręgu Suwałki włączonego do Prus Wschodnich), Łotwy, Estonii i Finlandii. III Rzesza gwarantowała sobie wolną rękę w sprawie Norwegii, Danii, Belgii i Francji.

Konsekwencje Paktu

Dla Polski sięgały one dalej, niż tylko w kwestii podziału wpływów w Europie środkowo – wschodniej. Wbrew utartej opinii, w trakcie spotkania z wyższymi dowódcami Wehrmachtu w Berchtesgaden 22 sierpnia 1939 r. Adolf Hitler nie żądał całkowitej zagłady Polski. Zdaniem uczestnika tego spotkania, gen. Ericha von Mansteina, była mowa tylko o całkowitym zniszczeniu wojsk polskich.

Hitler nie wykluczał powołania do życia jakiejś kadłubowej i całkowicie zwasalizowanej namiastki Polski. Spotkał się jednak ze stanowczym sprzeciwem Stalina.

Przy okazji negocjacji granicznych 28 września 1939 r. podpisano tajny układ o współpracy policji politycznych obu państw. Obie strony nie będą tolerowały na swoich terytoriach żadnej agitacji polskiej, oddziałującej na tereny drugiej strony. Wszelką tego typu agitację będą na swoich terenach likwidować w zarodku i będą informować się wzajemnie o wskazanych dla tej działalności środkach – głosił najistotniejszy jego fragment.

6 grudnia 1939 r. doszło do pierwszego spotkania przedstawicieli NKWD, gestapo i SS w Krakowie i Zakopanem. Formalnie rozmawiano wyłącznie na temat wymiany ludności pomiędzy Rzeszą i ZSRR, w tym także jeńców wojennych narodowości niemieckiej, ukraińskiej i białoruskiej. Efektem było m.in. przekazanie Niemcom 5 stycznia 1940 r. na moście granicznym w Brześciu grupy kilkudziesięciu komunistów i socjaldemokratów niemieckich i austriackich, którzy przybyli do ZSRR w latach 20. i 30. lub uciekli do ZSRR przed prześladowaniami w III Rzeszy. Jednym z nich był Aleksander Weissberg-Cybulski, wybitny fizyk techniczny, od 1931 r. w ZSRR. W 1937 r. został aresztowany przez NKWD pod zarzutem szpiegostwa. Udało mu się przeżyć wojnę, na emigracji we Francji wydał monografię „Wielka czystka”. Doszło przynajmniej do czterech innych spotkań NKWD z gestapo i SS, poświęconych współpracy w zwalczaniu polskiej inteligencji i potencjalnych i/lub rzeczywistych członków ruchu oporu. Konkretnej tematyki nie znamy – spotkania tego rodzaju na ogół nie były protokołowane. Nie ma dowodów, że NKWD powiadomiło partnerów niemieckich o zamiarze zabicia polskich oficerów i inteligencji. Zbieżność mordu w Katyniu i w innych obozach i więzieniach, a także dat tej zbrodni z przeprowadzoną przez Niemców akcją AB (Außerordentliche Befriedungsaktion), skierowaną przeciw potencjalnym i rzeczywistym polskim przeciwnikom III Rzeszy, skłania jednak do przypuszczenia, że obaj okupanci koordynowali swe działania (2 marca – podjęcie decyzji o akcji AB, 5 marca – uchwała o likwidacji polskich oficerów i inteligencji w ZSRR).

„Czwarty rozbiór Polski”

autor: Zbigniew Kudyba
wolontariat artystyczny AGH